Dlaczego tak bardzo pragnę tego, czego nie mam?

 

Wprowadzenie – uniwersalna rana

„Człowiek jest jedynym zwierzęciem, które się nudzi, które jest nieszczęśliwe, gdy ma wszystko” – zauważył Erich Fromm. Od chwili, gdy Ewa sięgnęła po zakazany owoc, ludzkość nosi w sobie dziwną skazę: im więcej posiada, tym intensywniej pożąda tego, co wciąż pozostaje poza jej zasięgiem. Nie jest to przypadkowa słabość charakteru, lecz strukturalna cecha ludzkiej psychiki i ducha. Pragniemy nowego telefonu, choć obecny działa doskonale; marzymy o czyimś związku, choć własny jest dobry; zazdrościmy cudzej wolności, choć nasza jest większa niż kiedykolwiek w historii. Pytanie „dlaczego?” nie jest więc wyrazem kaprysu – jest jednym z najstarszych i najgłębszych pytań antropologii, teologii i psychologii. Odpowiedź na nie decyduje o tym, czy nasze życie będzie wieczną pogonią czy spokojnym pielgrzymowaniem.

Analiza wielowymiarowa

1. Perspektywa religijna i mityczna Wszystkie wielkie tradycje zaczynają się od tej samej diagnozy: człowiek jest istotą wygnaną z pełni.

• W Biblii dramat zaczyna się w Edenie. Drzewo poznania dobrego i zła nie było ani piękniejsze, ani smaczniejsze od innych – było po prostu zakazane. Jak komentuje św. Augustyn w Wyznaniach (X, 35): „Nie kochałem jeszcze tego, czego nie ma, lecz kocha brak tego, czego nie ma”. Pragnienie rodzi się z luki między „dane” a „zakazane”.
• W mitologii greckiej Tantal jest skazany na wieczną mękę: stoi po szyję w wodzie, a nad głową zwisają owoce. Gdy sięga po wodę – odpływa, gdy sięga po owoc – gałąź się unosi. Kara Tantala to nie przypadkowy okrucieństwo bogów, lecz lustro ludzkiej kondycji: im bliżej celu, tym bardziej się oddala.
• Buddyzm nazywa to zjawisko tanha – „pragnienie-przywiązanie”. W Samyutta Nikaya (SN 56.11) Budda mówi: „Z powodu pragnienia powstaje szukanie, z powodu szukania – zdobywanie, z powodu zdobywania – decyzja o używaniu, z używania – namiętność i pożądanie… i tak cała ta masa cierpienia się toczy”.

2. Perspektywa filozoficzna Filozofowie od starożytności do współczesności próbują zrozumieć mechanizm tego paradoksu.

• Platon w Uczcie (200e–212c) pokazuje, że miłość (Eros) jest zawsze miłością braku: „Miłość jest pragnieniem tego, czego się nie ma i czego się nie jest”. Szczęście nie polega więc na posiadaniu, lecz na wiecznym dążeniu ku Pięknu, które pozostaje nieosiągalne na ziemi.
• Schopenhauer w Świecie jako wola i wyobrażenie (§ 38) formułuje najczarniejszą diagnozę: „Życie ludzkie kołysze się jak wahadło między bólem a nudą. (…) Gdy tylko brak nam czegoś, cierpimy; gdy wszystko zaspokoimy, nudzimy się”. Pragnienie jest więc nie wadą, lecz samą istotą woli życia.
• Stoicy (Epiktet, Seneka, Marek Aureliusz) proponują radykalne odwrócenie: „Nie pragnij, aby wydarzenia działy się tak, jak chcesz, lecz chciej, aby działy się tak, jak się dzieją, a będziesz szczęśliwy” (Podręcznik Epikteta, 8). Pragnienie tego, czego nie mamy, jest więc błędem sądu, a nie nieuchronną koniecznością.

3. Perspektywa naukowa i psychologiczna Współczesne badania potwierdzają i precyzują stare intuicje:

• Hedoniczna adaptacja (Brickman, Coates, Janoff-Bulman, 1978; Diener, Lucas, Scollon, 2006) – poziom szczęścia wraca do genetycznie uwarunkowanego „set point” nawet po wielkich wygranych na loterii lub po tragicznych wypadkach. Mózg traktuje każde nowe dobro jako nową normą i natychmiast podnosi poprzeczkę.
• Efekt porównania społecznego (Festinger, 1954) – szczęście zależy nie od stanu absolutnego, lecz od porównania z innymi. Instagram i TikTok działają jak globalna sala luster, w której widzimy wyłącznie lepsze wersje cudzego życia. Meta-analiza z 2024 roku (Vogel et al.) wykazała, że pasywne scrollowanie mediów społecznościowych zwiększa zazdrość i obniża samoocenę bardziej niż jakikolwiek inny czynnik środowiskowy.
• Neurobiologia: dopamina nie jest „hormonem przyjemności”, lecz „hormonem oczekiwania przyjemności” (Berridge, 2007). System nagrody w mózgu aktywuje się najsilniej nie w chwili otrzymania nagrody, lecz w chwili przewidywania jej. Dlatego nigdy nie jesteśmy tak szczęśliwi jak w momencie „prawie już mam”.

Refleksja – co możemy z tego wynieść dzisiaj?

Żyjemy w epoce największego dostatku w historii ludzkości, a jednocześnie w epoce rekordowo wysokiego poziomu lęku, depresji i poczucia pustki. Paradoks ten nie jest przypadkowy – jest konsekwencją tego, że nigdy wcześniej nie byliśmy tak intensywnie bombardowani obrazami tego, czego (rzekomo) nie mamy.

Ale w tym samym czasie pojawiają się potężne kontrruchy:

• Minimalizm i ruch FIRE (Financial Independence, Retire Early) – miliony ludzi świadomie redukują konsumpcję, by odzyskać czas i spokój.
• Praktyki mindfulness i medytacja vipassana – uczą obserwować pragnienia bez automatycznego im ulegania.
• Powrót do klasycznych tekstów (stoicyzm stał się w ostatnich latach jednym z najpopularniejszych nurtów samorozwoju – Ryan Holiday, Massimo Pigliucci).
• Estetyka wabi-sabi, lagom, hygge – wszystkie gloryfikują niedoskonałość, umiar i radość z tego, co już jest.

Największa lekcja brzmi następująco: pragnienie tego, czego nie mamy, nie jest czymś, co musimy wyplenić – jest sygnałem. Czasem wskazuje prawdziwe powołanie (jak pragnienie wiedzy pchało Einsteina), czasem jest tylko hałasem reklamy i porównań. Sztuką jest nauczyć się rozróżniać jedno od drugiego.

Jak pisał św. Augustyn: „Pragniesz, bo zostałeś stworzony do pełni, ale szukasz jej w rzeczach, które nie mogą cię nasycić”. Współczesna wersja tego zdania mogłaby brzmieć: „Pragniesz, bo Twój mózg ewoluował w warunkach niedostatku i nie nadąża za erą nadmiaru”.

Bibliografia (rozszerzona)

1. Augustyn, Wyznania, księga X
2. Biblia Hebrajska i Septuaginta – Rdz 3,1–6; Koh 1,8; Prz 27,20
3. Platon, Uczta 200e–212c
4. Epiktet, Podręcznik (Encheiridion)
5. Schopenhauer A., Świat jako wola i wyobrażenie, tom I, § 38, tom IV
6. Budda, Dhammapada 334–338; Samyutta Nikaya 56.11
7. Berridge K.C., „The debate over dopamine’s role in reward” (2007)
8. Brickman P., Coates D., Janoff-Bulman R., „Lottery winners and accident victims” (1978)
9. Diener E., Lucas R.E., Scollon C.N., „Beyond the hedonic treadmill” (2006)
10. Twenge J.M., Haidt J., The Anxious Generation (2024)
11. Frank R.H., Luxury Fever (1999)
12. Diderot D., Żal z powodu porzucenia mojego starego szlafroka (1772)
13. Csikszentmihalyi M., Flow: The Psychology of Optimal Experience (1990) – rozdział o autotelicznych celach
14. Fromm E., Mieć czy być? (1976)

Pragnienie nigdy nie zniknie – jest częścią bycia człowiekiem. Możemy jednak przestać być jego niewolnikami i zacząć być jego świadomymi tłumaczami. Wtedy to, czego nie mamy, przestanie być wyrwą w duszy, a stanie się drogowskazem.