Czy wyrocznie antyczne były centrami geologiczno-energetycznymi, czy mistrzowskim konstruktem religijno-psychologicznym?

 

Wprowadzenie – dlaczego pytanie wciąż nas prześladuje

Od ponad dwóch i pół tysiąca lat ludzkość nie może się uwolnić od fascynacji delficką Pytią. Król Krezus pytał, czy ma ruszać na Persję. Perykles – czy wygra wojnę peloponeską. Sokrates usłyszał, że jest najmądrzejszy ze wszystkich ludzi. Wszyscy wracali z odpowiedzią, która była jednocześnie jasna i niejasna, genialna i niejednoznaczna.

Dziś nie wierzymy już w Apollona, ale wciąż chodzimy do nowych wyroczni: do wróżek na TikToku, do algorytmów przewidujących nasze zachowanie, do sesji z ayahuascą czy do laboratoriów neuroobrazowania. Pytanie o naturę delfickiego transu jest więc pytaniem o nas samych: czy doświadczenie „boskiego dotknięcia” potrzebuje zewnętrznego katalizatora (geologicznego, chemicznego, technologicznego), czy wystarczy odpowiednio głęboka wiara, rytuał i kontekst kulturowy?

Część I – Świadectwa antyczne: ziemia naprawdę „mówiła”

Najstarszy literacki opis Delf pochodzi z „Homeryckiego hymnu do Apollina Pytyjskiego” (w. 281–375). Bóg przybywa do Krissy, zabija smoka Pytona i zajmuje miejsce, gdzie:

„wspaniałe źródło tryska, a wokół jest wonny dym z ziemi” (χάσμα τῆς γῆς ἀτμὶς ἱερὴ (w. 443).

Słowo ἀτμὶς (opary, para, duch) będzie się powtarzać u wszystkich późniejszych autorów.

Strabon (Geografia IX.3.5) pisze wprost, że w adytonie świątyni jest „szczelina w ziemi, z której wydobywa się pneuma porywające do entuzjazmu” (πνεῦμα ἐνθουσιαστικόν). Diodor Sycylijski (XVI w. p.n.e. fragment) wspomina o „słodkim zapachu” wydobywającym się z rozpadliny. Najcenniejsze jest jednak świadectwo Plutarcha – kapłana delfickiego przez ponad 30 lat. W trzech dialogach (De defectu oraculorum, De Pythiae oraculis, De E apud Delphos) opisuje mechanizm:

„Nie jest konieczne, aby bóg sam wchodził w ciało kobiety i używał jej ust jak ventrilokwista (…). Wystarczy, że ziemia wydaje pewną emanację, która wprawiającą duszę w ruch podobnie jak wino czy muzyka” (Def. or. 437C–D, 432E).

Plutarch zauważa też, że gdy emanacja słabnie, przepowiednie tracą klarowność – co jest pierwszym w historii antycznej hipotezą „wygasania źródła”.

Część II – Hipoteza geochemiczna: etylen, metan i bitumiczne źródła

Przez wieki szczelina opisywana przez Strabona i Plutarcha była uważana za mit. Dopiero w 1892–1904 francuskie wykopaliska odsłoniły pod cellą świątyni Apollina wyraźny uskok tektoniczny (uskok delficki i uskok kiryjski) krzyżujące się dokładnie pod adytonem. W 1981 r. geolog Jelle Zeilinga de Boer (Wesleyan University) zauważył, że uskok przebiega przez pokłady bitumicznego wapienia – bogatego w lekkie węglowodory.

W 2001 r. interdyscyplinarny zespół (de Boer, Hale, Chanton, Spiller) opublikował w czasopiśmie Geology wyniki badań źródła Kerna i wód wypływających pod świątynią. Znaleziono:

• metan (CH₄) – 0,3–0,5 ppm
• etan (C₂H₆)
• etylen (C₂H₄) – do 0,1 ppm (w starożytności mogło być znacznie więcej, zanim uskok częściowo się zamknął)

Etylen w stężeniu 0,1–0,3 % wywołuje u człowieka euforię, zmieniony głos, wizje świetlne i wrażenie unoszenia się – dokładnie to, co opisywali antyczni pielgrzymi. Co ważne, zapach etylenu jest słodki – zgadza się ze świadectwem Diodora.

W 2003 r. magazyn Scientific American opublikował artykuł „Questioning the Delphic Oracle” z sensacyjnym podtytułem: „Naukowcy rozwiązują tajemnicę starożytnej wyroczni”. Sprawa wydawała się zamknięta.

Część III – Krytyka hipotezy geochemicznej i powrót do psychologii

Jednak od 2006 r. pojawiły się poważne głosy krytyczne:

1. Stężenie etylenu nawet w starożytności nie przekraczało 0,2–0,3 ppm – za mało, by wywołać głęboki trans (Foster & Lehoux 2011, Lehoux 2014).
2. Pytia prorokowała tylko 9 dni w roku, zawsze po długim poście, kąpieli w zimnym źródle Kastali i żuciu liści lauru – sama procedura mogła wywołać hipoglikemię i stan hipnotyczny.
3. Kapłani dokładnie kontrolowali moment wejścia Pytii do adytonu – nie była to przypadkowa ekspozycja na gaz.
4. W innych wyroczniach (np. w Dodonie czy w Klaros) nie było żadnych szczelin ani gazów, a trans był równie intensywny.

W 2019 r. antropolożka Lisa Maurizio (Bates College) opublikowała w „Classical Antiquity” artykuł „Delphic Oracle as Spirit Possession”, w którym pokazuje, że zachowanie Pytii idealnie wpisuje się w uniwersalny wzorzec opętania znany z szamanizmu syberyjskiego, kubańskiego santería czy brazylijskiego candomblé. Kluczowe elementy:

• długotrwałe przygotowanie rytualne
• izolacja sensoryczna
• obecność grupy „tłumaczącej” nieartykułowane dźwięki
• społeczna zgoda na autentyczność doświadczenia

Część IV – Filozoficzny wymiar: Plato, Jung, Jaynes

Platon w „Fajdrosie” (244b–e) nazywa trans proroczy „najpiękniejszym ze wszystkich szaleństw” i stawia go wyżej niż rozum. Dla niego nie ma znaczenia, czy katalizatorem jest gaz, wino czy muzyka – liczy się, że dusza „wypada z toru” i dotyka boskości.

Carl Gustav Jung widziałby w Pytii archetypowe spotkanie z Anima Mundi – Duszą Świata. Julian Jaynes poszedł dalej: w „The Origin of Consciousness…” (1976) twierdzi, że do ok. 1200 r. p.n.e. ludzie nie mieli współczesnej świadomości „ja”. Słyszeli głosy bogów jako halucynacje słuchowe generowane przez prawą półkulę. Wyrocznie były ostatnim instytucjonalnym reliktem tej epoki.

Refleksja końcowa – wyrocznia jako lustro

Dziś mamy fMRI, DMT, psylocybinę i medytację 10-dniową w ciszy. Wiemy, że ten sam obszar mózgu (kora przedczołowa i default mode network) „wyłącza się” zarówno pod wpływem substancji psychodelicznych, jak i podczas głębokiej kontemplacji. Wiemy też, że placebo może leczyć tak samo skutecznie jak lek, jeśli pacjent wierzy.

Wyrocznie były więc jednocześnie:

• miejscem, gdzie Ziemia rzeczywiście wydzielała substancje psychoaktywne (być może w większej dawce niż dziś),
• genialnie zaprojektowanym teatrem psychologicznym, który potrafił wywołać trans nawet bez gazu,
• społecznym mechanizmem radzenia sobie z chaosem i niepewnością.

Nie musimy wybierać między geologią a psychologią. One się nie wykluczają – przeciwnie, w Delfach spotykały się w idealnej symbiozie. Tak jak dziś w laboratorium Johna Hopkinsa psylocybina działa silniej, gdy podaje się ją w pokoju z ołtarzykiem i muzyką, a nie w sterylnym gabinecie.

Wyrocznia przypomina nam, że człowiek jest istotą, która zawsze będzie szukać głosu „z zewnątrz” – bo głos „wewnątrz” wydaje się zbyt kruchy, by udźwignąć ciężar istnienia.

Bibliografia (rozszerzona)

1. Homeryckie Hymny, tłum. J. Łanowski, Prószyński i S-ka 1998.
2. Plutarch, Moralia, tom V (De defectu oraculorum, De Pythiae oraculis), Loeb Classical Library.
3. Strabon, Geografia, ks. IX.
4. J. Z. de Boer, J. R. Hale et al., „New Evidence for the Geological Origins of the Ancient Delphic Oracle (Greece)”, Geology 29/8, 2001.
5. J. R. Hale et al., „Questioning the Delphic Oracle”, Scientific American, sierpień 2003.
6. J. Foster, D. Lehoux, „The Delphic Oracle: A Multidisciplinary Defense and Critique of the Gaseous Vent Theory”, Journal of Archaeological Science, 2011.
7. L. Maurizio, „The Voice at the Centre of the World: The Pythia’s Ambiguity and Authority”, w: Mantikē, Brill 2005.
8. Dies., „Delphic Oracle as Spirit Possession”, Classical Antiquity 38/1, 2019.
9. Platon, Fajdros, 244a–245a (tłum. W. Witwicki).
10. C. G. Jung, Psychologia a religia, tłum. J. Prokopiuk.
11. J. Jaynes, The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind, 1976 (nowe wyd. 2000).
12. R. Griffiths et al., „Psilocybin produces substantial and sustained decreases in depression…”, Journal of Psychopharmacology 2016 (pokazuje podobieństwo doświadczeń mistycznych niezależnie od katalizatora).

Może Apollo naprawdę był bogiem harmonii – bo potrafił połączyć trzęsienie ziemi z trzęsieniem duszy w jedno wielkie „tak” dla tajemnicy.